PANGURAKOT OG PAMILYANG MANGURAKOTAY

PANGURAKOT OG PAMILYANG MANGURAKOTAY

Ang nagsingabot nga kapistahan ni Jose nga bana ni Maria og magbalantay
sa atong manluluwas, nakapahinoglog kanako kabahin sa nagliundok nga
suliran sa pagpangurakot ning atong nasud. Kadto rang mga magpakaharon
ingon og walay dugukan ang makaingon nga dunay nay kasulbaran ang
pangurakot og nga kini mihinay kon itandi sa milabayng tuig. Daghan
kanato nagtuo nga nahiapil na kini sa sistema og nga dili na kini
mabangbang og gani dili na kita ganahang motukbil niini kay basin
hinoong mayabag tang hunahuna niini. Ania kita sa usa makaluluoy nga
kahimtang diin morag kita og naglakaw sa usa ka mangitngit nga langub
nga wala gyoy bisan gamayng kahayag nga makit-an. Kon naa lay
kahigayonan nga makalarga ngadto sa laing nasud, kasagaran kanato
mobakwit dayon ubos sa paghinaut nga mahipunta kita sa nasud nga menos
ang pangurakot. Daghan niadtong nakaadto sa gawas sa nasud og
nakatrabaho nakasaksi sa dakong kalainan.

Hilabihan na natong pag-os-os. Gikan sa pagkabati nahimong kitang
kinabatian. Tin-aw kaayo kining napakita sa makalilisang nga estado ning
atong nasud diin ang mga pamilya nga unta manalipod sa mangurakot mao na
karoy nahimong labing kurakot og mga mangurakotay. Mga 30 ka tuig ang
milabay, dunay kitay gitawag nga "Conjugal Dictatorship" nga dunay
kalambigit sa pangulo og iyang asawa. Niadtong mga panahona, nakigbisog
kita sa pagbungkag sa mga crony nga Pamilya og pakig-away sa dictador
nga pangagamhanan. Mibalik na karon ang sitwasyon nga atong gikabalak-an
30 ka tuig ang milabay.

Para kanako, ang dako kaayong bantayog sa pangurakot sa Pilipinas, mao
kini ang klase nga nagagikan sa mga pamilya. Ang kurakot gibuhat diha sa
pamilya, sa sulod sa pamilya og gisapnay sa pamilya. Ang anino sa
pangurakot, nagsunodsunod sa pangulo og sa iyang bana. Ang tanan bang
pag-akusar sinangputan lang sa politika nga wala gyoy katinuoran? Usa ka
riteradong heneral og iyang asawa og mga anak nalambigit sa mga kasong
pangurakot dinhi sa gawas sa atong nasud. Ang sindikato sa pangurakot
mamahimong magagikan sa bana og asawa, o ang bana og iyang anak o kaha
ang tibuok pamilya nagkahiusa pagpangawat. Kahibalo kaayo ko nga kitang
mga Pilipino lig-on kaayo kalambigitan sa mga pamilya. Apan kini nga
kalig-on nahimong mapasagaron og napahimuslan sa pagbuhat og daotan. Mao
kana ang subo natong kahimtang.

Unsa-on man nato pagbakwi ang garbo sa pamilyang Pilipino?

Kinahanglan mobalik kita sa pag-ampo isip usa ka pamilya. Dili nato
ikasalikway ang giingon ni Padre Peyton nga ang maapoon nga pamilya
kanunayng magkahiusa, kay kini nasulayan na nga labihan ka epektibo. Kon
ang pamilya pagdunggan og pag-ampo, kanunay nga magkahiusa sila diha ssa
Ginoo.

Kinahanglan ibalik nato ang kayano sa atong pagpuyo. Ang mga
kinahanglanon gyud kaayo alang sa pagpakabuhi wala diha sa mga /malls.
/Dili kini makita sa atong mga mata. Unsa may kaayohan sa tawo kon maiya
ang tibuok kalibutan apan mawala ang iyang kalag?

Balikon nato ang batasan nga magdunggan og pangaon isip usa ka pamilya.
Dili lang ta mokaon kay gigutom ta. Kinahanglang mangaon ta uban sa
tibuok panimalay. Dili lang ang klase sa pagkaon apan kinsay imong
kauban sa pagkaon maoy labing mahinungdanon sa tanan. Kon anaa ka sa
nagminahalay og maamuhan nga pamilya, bisan ang tubig mamahimong tam-is
sa imong tagamtam.

Balikon ta ang atong naandan sa una diin mohatag ta og mga istorya diha
sa pamilya----kadtong ganing mga yano lang inadlaw-adlaw nga paghitabo,
usahay gani bisan kadtong murag dili kaayo importante nga hilisgotan, og
ang mga istorya sa mga ingkanto og higante ngadto sa mga bata.
Kinahanglan nga atong ipaambit ang atong damgo og panlantaw, mga
pangandoy og mga plano, mga kabalaka og kahadlok, mga kasubo og mga
kalipay diha sa hawanan sa panimalay. Mas nindot ang mga istorya sa
atong tagsatagsa ka pamilya kaysa mga telenovelas nga gikan sa mga
kabag-ohay nga altar sa pamilya nga gitawag nato og /television./

Siguro gusto ninyo akong sudyaan nga nasobraan ang akong pagkayano sa
paghunahuna. Makapangutana siguro mo kon makabuntog ba kini sa
pangurakot? Kon ang kahadlok sa Ginoo mahibalik sa pamilya, mahimo
dayong malamboon ang atong nasud. Kon ang dunggog og kaligdong mahibalik
na panimalay, sayon kaayo kitang mobalik sa katarung. Kon ato nang
ibalaan ang atong mga pangalan og itudlo nato sa atong mga anak og mga
kabataan, ila kining pakamatyan nga dili lang mabulingan ang pangalan
inay maduhig kini sa sala. Kon ang pagpamakak, pagpanglimbong og
ginagmay pangawat diha sa panimalay pahamtangan og igong silot, siguro
ako nga mokunhod gyud dayon ang mga kriminal sa atong katingban. Kon ang
birtud sa pag-antos mopuli sa kaharuhay og kasayon diha sa mga
panimalay, ato dayong makit-an ang kaayohan sa atong nasud sa iyang
sakit karon. Kon ang kamadungganon napasulabi inay sa tagingting sa
salapi, dihadiha dayon mabadbad ang higot sa pagkakurakot. Ang panimalay
maoy labing maayong tulunghaan. Walay laing maayong laking magtutudlo
kon dili ang nagkasinabtanay nga ginikanan.

Ang mga kurakot og mangurakotay nga pamilya mahimong mobali ngadto sa
balaan og balaanong pamilya. Sa kurakot nga nasud, ang unang a-ngol mao
ang panimalay. Apan dili pa kawang ang tanan. Ang kausaban mahimo usab
nga magsukad diha sa mga pamilya. Mangayo ta og tabang sa atong
pinalanggang Maria og Jose diin……

Matahum nga Babayeng gisinaan og asul,

Tudloi ako sa pag-ampo!

Ang atong Ginoo nga imong anak,

Sultii ako sa akong ipamulong!

Matahum nga Babayeng gisinaan og asul,

Matuohon, maayo og matinud-anon,

Tudloi kami katinuoran og kaputli,

Nga maana ikaw sa kada pamilya!

Gikan sa Cathedral ni San Jone, Balanga City, March 16, 2009

Socrates B. Villegas

Obispo sa Balanga

[Hinubad nga sulat gikan ni Obispo Villegas. Hinubad ni Jesse Baring ]

Ang Sinugdanan Sa Kalubihan

Sinulat ni Lubi Kalubihan


Ang Kaamgohan nga dili angay hikalimtan ang akong Inahan,
ang atong Inahang Tingog (Mother Tongue), mao ang sinugdanan.

Tinuod kini nga kaamgohan daw gadilaab nga kalayo sa kahiladman, ang mataptan sa kahimatngonan mahigmata gikan sa pagkahinanok, ug ang nahigmata na magsiga na ang mata :-) Magsige na pod og pamukaw sa mga higala nga nahikatulog pa ug modapit kanila sa pagsulod sa Kalubihan.

Importante ang himan sa dagitwanang sa pagpakaylap sa kaamgohan. Kon unsa ang talimbigit (internet), gambalay kini sa panaglambigit kun kalambigitan, tukma gyod nga himan alang sa tumong sa Kalubihan, ang pakiglambigit sa mga Bisaya, diha sa paggamit sa Lunsayng Binisaya. Nunot sa kalamboan sa talimbigit, migamit kita sa prinsipyo sa ikaduhang henerasyon sa gambalayan (www2), diin ang matag usa dili lang magbasa o moduaw sa balayan sama niadtong www1, apan karon siya tigmugna usab, tigsulat, tighimo, tigpanindot, tigtaod og mga kanta, salida ug uban pa. Sa English pa, 'inter-active' ang world wide web 2. Gani ang pagbutho sa mga Social network, sama sa Ning.com timailhan gyod sa bag-ong henerasyon sa gambalayan (www) nga pangmasa gyod, pangkatawhan. Ikaw mismo, mahimong makiglambigit sa tanang tawo sa tanang sulok sa kalibotan. Dili sama kaniadto, ang mga institusyon kun korporasyon lamang ang gadala sa mga pamantalaan, pasalida, patigayon, pangpolitika, pangkultura ug uban pa. Karon, si bisan kinsa, mahimong moapil na.

Gi-apply pod nato ang prinsipyo sa subsidiarity, sa pagtugyan sa gahom kun responsibilidad. Giila ang gahom diha sa matag usa ug gidasig siya sa pagdumala o pagpaningkamot sa pagpalambo sa iyang kaugalingon duyog sa pagpalambo sa atong katuyoan, sa pagpakaylap sa Kalubihan.

Sa laktod, lintonganay (essence) sa Kalubihan ang matag tawo nga Bisaya, ang matag silingan, ang matag miembro, ug sa tanang nahigugma sa Bisaya. Siya ang labaw sa tanan nga mahinungdanon, siya ang sentro sa binayloay, siya ang bida. Ang Kalubihan alang kaniya, sa iyang kalingawan ug kalipay, sa iyang kalamboan duyog sa pagpalambo sa iyang kaugalingong pinulongan ug tanaman.

Sekreto kini sa kalipay, tinuod nga malipayon ang tawo nga moapil ug motabang sa pagpalambo sa iyang kaugalingong tanaman (kultura) ug pinulongan. Malipayon siya nga gabudlay alang sa pagpalambo sa mas malangkubon pa kay sa iyang indibidwal nga kaugalingon lamang, kon apilon niya sa pagpalambo ang iyang kinatibuk-ang katilingban. Malipayon siya nga nagdumdom sa iyang Inahang Dila, una sa tanan.

Sa mga Bisaya, importante usab ang higala ug panaghigalaay, mao nga molambo ang Kalubihan tungod kay ginatagad ang kahigalaan, ang pakig-uban kanila.

Ang mga Bisaya, mahiligon usab sa binayloay ug sa pakigtabi, mao nga gitagaan og importansiya ang himan ug luna sa pakigtabi. Bahala'g unsay itabi, basta Binisaya.

'Inclusive', madawaton ug maabi-abihon ang Kalubihan diha sa tanang Bisaya ug sa tanang mahigugmaon sa Bisaya, kay ang kalubihan iya sa tanang Bisaya. Ato ni nga Kalubihan, kalubihan sa atong Kaliwat Bisaya.

Nagduyog ang tawo ug ang iyang himan diha sa ebolusyon kun kalamboan, mao nga gatuon ta sa bag-ong (modernong) kahimanan sa dagitwanang (cyberspace). Mao nga aduna tay hugpong nga DagitBisdak, nga maoy manguna sa pagdiskubre og mga himan nga mapuslan. Mao nga gatinudloay kita sa atong mga nadiskubrehan nga pamaagi sa pagdumala o sa pagpahapsay sa Kalubihan. Kitang tanan gatuon, gatambayayong. Ginadasig ang matag usa sa pagsalig ug pagtuo sa iyang kaugalingong katakos sa pagtuon. Pinaagi sa paningkamot (hands on trial and error) matun-an ug ma-master niya ang kahimanan nga mapuslan niya.

Tumong sad nato nga ma-Agalon (ma-master) ta sa atong kaugalingong pinulongan, aron dili ta 'ulipon' og pangisip bisan diha sa kaugalingon. Agalon ta. Dili ulipon. Duna tay, ato. Mag-inato ta aron dili ta mawad-an og ato. Sa atong gipangandoy nga kaugalingong kalamboan, apil gyod ang kalamboan sa kaugalingong pinulongan. Ang atong Inahang Pinulongan, dili angay hikalimtan.

Buhing sukaranan sa Kalubihan ang prinsipyo sa kaangayan ug kadaiyahan. Angay-angayon gyod aron dili mayabag. Bisan unsa ang imong instrumento sa musika, bisan nagkadaiya apan diha sa ka-angayan (harmony)magkahiusa kita. Buhi ang prinsipyo sa kadaiyahan (diversity) kay mao ni ang estratehiya sa pagtunhay (survival) sa kinabuhi. Ang paglahutay sa kinabuhi anaa sa iyang kadaiyahan, kon magkadaot ug magkaut-ot na ang kadaiyahan, mameligro na ang kinabuhi sa kalibotan. Ituboy gyod ang kadaiyahan, dili kini kahadlokan, inay pasalamatan kay kini ang kinaiya sa malamboon nga kinabuhi sa kinaiyahan. Ang talagsaon (unique) nga kontribusyon sa matag usa maoy gabulahan sa kinabuhi ug kadaiyahan sa atong Kalubihan.

Ang mga prinsipyo sa Kalubihan gasubay pod sa atong nailhan nga lamdanan (inspirasyon) sa kinabuhi, sa kinaiyahan, sa malangkubon nga kalamboan, ug sa misteryo sa gugma ug kagawasan nga nagpaluyo niining tanan.

Sa Kalubihan adunay kalingawan. May kalipay ug ka-lingaw ang taga-Kalubihan. Ang unang kalipay niya, mao ang pagtagamtam ug pagtuboy sa kaugalingong pinulongan.

Ang sistema sa kaugalingong pinulongan giisip nga sama sa kaugalingong lawas, mao nga motuon o mokaon kita og mga langyawng pulong, apan ato gyod nga usapon, tunlon, hilison aron mapuslan sa kaugalingong lawas, mohimsog kini, ug molambo pa gyod. Mao nga padayon ta sa paghilis sa langyawng pulong diha sa paghubad niini ngadto sa Binisaya. Sa ingon, ang Binisaya mohimsog og molambo sa hinay-hinay.

Ang pinulongang Bisaya, maoy halad kun kontribusyon sa mga Bisaya ngadto sa kalibotan, kay ang pinulongan 'bahandi' sa katawhan sa kalibotan. Kinsa man diay ang modalit sa bahandianong pinulongan nga Binisaya ngadto sa katawhan sa kalibotan isip kontribusyon sa kadaiyahan sa pinulongan ug tanaman sa kalibotan? Di ba ang mga Bisaya? Bisaya gyod! Way lain. Ang mga Bisaya gyod ang makahalad niini. Bisaya gyod ang makahalad sa iyang kaugalingong hiyas.

Daghan pa tingali hinungdan nganong miturok ug milipang kining Kalubihan, kon giunsa pagsugod? Gasugod uyamot sa kaugalingon. Kaugalingon ang sukaran, kaugalingon ang tugkaran. Sa kaugalingon sa tawong Bisaya magsugod. Molambo lang gyod ning Kalubihan, tungod kay nagkadaghan ang nahigugma sa kaugalingong pinulongan, unya malipay ug malingaw sad nga makahimamat ug makaamgo sa kamahinungdanon sa kaugalingong pinulongan. Morag tuba ug butong sa kahumot, makahubog sa kalami. :-)

Ang simbolo sa Kalubihan, angayan sad kay nakaila ta, nakasinati ta, nagpuyo ta taliwala sa mga kalubihan sa atong Yuta, sa Nasod Pilipinas. Paborito nga punoan ang lubi, kay nagsimbolo kini sa abundang kinabuhi, sa kaharuhay sa banika, sa pagbarog diha sa kaugalingong Yuta, sa pagpangawaykaway sa mga mga dahon sa lubi ngadto sa lumalabay nga panganod, sa paglipay sa mga pala-inom og butong ug tuba, lakip na'ng mga tamsi nga mahubog sad biya, misaliring sa paglupad-lupad. :-)

Adunay sugilanon niini, matod pa, nailo ang mga gagmayng bata sa pagkamatay sa ilang inahan, apan diha sa iyang lubnganan, adunay miturok, migitib nga tanom ug mitaas ang punoan, ug halos tanang kabahin niini mapuslan. Makaon ang iyang unod, mainom ang iyang butong, makatagbaw sama sa undanon nga dughan sa inahan.

Bitaw. Ang Kalubihan igo pa lang nagsugod. Kapin 13 ka milyon ang mga Bisaya, apan kapin gatos pa lang ang atong silingan sa Kalubihan. Padayon ta sa pagpangita ug pagdapit sa mga Bisaya, sa pakighigala ug pakiglambigit sa tanan kanila. Diha sa kalambigitan moturok ang pagtinabangay ug pagtambayayong alang sa nagkadaiyang tumong, ubos sa panglantaw sa Kalubihan, sa malangkubong katuyoan sa pagpalambo sa kaugalingon duyog sa kalamboan sa kaugalingong pinulongan ug tanaman, sa kalibotan Lunsayng Binisaya.

Ang pinulongan maoy naglahi nato sa ubang mga hayop. Tuod kitang tanan mananap nga galibot-libot niining pisikal nga kalibotan, apan gawas niini adunay laing kalibotan nga ginatuyokan ang mga tawo, kay sila gapuyo usab diha sa kalibotan sa ilang pinulongan, sa simbolo ug kahulogan. Kapin 6 ka libo ang pinulongan sa atong Kalibotan. Kining pisikal nga Kalibotan, may daghan ug nagkadaiya nga kulturanhong kalibotan. Ingon ana kanindot ang kinabuhi. Ingon ana katahom ang kalibotan sa kadaiyahan. Ituboy nato ang kadaiyahan sa kinabuhi.

Karon, subo lang palandungon nga paspas ang pagkahanaw sa mga lumadnong pinulongan. Daghan ang paspas nga nagkaut-ot, nagbitay sa bung-aw(cliff) sa pagkapuo o nalubong na sa kalimot. Dili unta mahanaw ang Binisaya, kay gitagna ra ba nga mawala kini sulod sa 100 ka tuig uban sa 50% hangtod 90% sa mga pinulongan sa kalibotan, apan tungod kay ang mga Bisaya dili mouyon nga mawagtang ang atong Inahang Pulong, gabudlay kita sa inadlaw-adlaw sa pag-ugmad niini, sa paggamit sa kaugalingong dila.
Kaugalingong dila ang atong itagamtam sa parat-parat ug lami-lami nga mga lamas sa kinabuhi.

Hinaot mokaylap pa gyod ang atong pinulongan, hinaot nga molapad pa gyod ang Kalubihan, mokaylap ang kalambigitan network)sa mga Bisaya aron modaghan kita nga mogamit, mosulti ug mosulat niini.

Bulahan gyod ang Bisaya nga pinulongan, kay nagkadaghan ang gamanggad ug gahalad sa paghigugma ug gasulat kaniya. Mao gyod ang tumong sa Kalubihan, nga modaghan ang mga Bisaya nga mag-inato, mag Binisaya, ug moila dungog sa kaugalingong kailhanan, sa pagkaBisaya.

Padak-on nato ang Kalubihan. Ipakaylap ta ang kalambigitan sa mga Bisaya. Padayon ta sa pagpalapad sa kalibotan Lunsayng Binisaya. Padayon ta sa paglabyog-labyog sa duyan sa atong budaya (sibilisasyon). Atong ipalanog ang Tingog Bisaya sa tibuok kalibotan. Atong ipalanog ang dungog sa atong Kaliwat. Tingog Bisaya!

Nunot sa Martsa sa Kabag-ohan Subay sa Dalang Pederal

Ni OMAR KHALID

Bisaya Magazine

Metro Manila, Sept. 24, 2008

ANG martsa sa bag-ong panahon nagpadayon sa pagdis-og. Kon danghag ang
tigduso sa ligid sa usa ka nasod, magpabiling di kaibot sa nabalhogang
libaong ang karwahe. Mga nasod sa Uropa sama sa Belgium ug Alemanya
kinsa
nailhan nang nag-una sa politika ug ekonomiya malamposong mingtubag sa
hagit. Bisan gani sa Asya, ubay-ubay na sa mga nasod ang mingkuyog sa
parada. Ug kon maghisgot gani tag kusganong nasod, dili mahimong
makalimtan
ang Amerika. Ug kon mangutana ta unsay ilang kapanagsamahan, mahimong
daghan
kitag tubag. Apan ang labing seguro, silang tanan nanagbaton og
susamang
sistema. Pederal.

Sa Pilipinas, usa ka tawo ang milantaw sa sistemang pederal ingon nga
epektibong tubag sa hagit nga giatubang niining linghod natong
Republika.
Estranyo pa ang pulong "pederal" sa katawhan, daan na siyang naghat-ad
sa
mga plano ug hinay-hinayng gipaila sa katawhan. Sama sa gipaabot,
daghan ang
nahikugang ug wala motuo sa kabalido sa maong sugyot. Apan ang mga
panghitabo sa kasamtangang kasaysayan nagpugos niadtong wala manuo sa
paghatag sa pederalisasyon og ikaduhang konsiderasyon.

Siya si Senador Aquilino "Nene" Pimentel. Bisyonaryo. Senador sa
katawhan.
Abagang kaagbayan. Ug nag-unang proponente sa pederalisasyon sa
Pilipinas.

Pisot pa ko sa tuig 1982, nahimugso na sa maong tuig ang mithi sa
pederalisasyon ubos sa pagpangamahan sa de kalibreng senador (mayor pa
si
Nene sa maong panahon sa Dakbayan sa Cagayan de Oro). Ang Partidong
PDP-Laban, diin si Nene usa ka sakop, maoy kinaunhang nag-esposar sa
maong
lakang. Ug misunod na niini ang makutas nga pagbaklay aron ang
pederalisasyon mahimong kabahin sa publikong diskurso ug hisgot-
hisgot.

SEPTIYEMBRE 10, 2008, nagpatawag ang Senado og usa ka *hearing* aron
kolektahon ang kabana sa publiko. Ang Senate Committee on
Constitutional
Amendments maoy tanberino sa maong pagdungog ubos sa katagsiyahan ni
Senador
Dick Gordon. Nanambong usab sila si Sen. Loren Legarda, Sen. Edgardo
Angara,
Sen. Juan Ponce Enrile ug mismo ang proponente sa pederalismo nga si
Sen.
Nene Pimentel. Mitambong usab si Sen. Migz Zubiri pero igo lang
nakapanghuy-ab og kausa, morag aso, mikalit lag kawala sa usa ko ka
pagpamilok (haskang anugona sa akong boto kang Halangdong Senador
Migz,
aydol pa ra ba nako ni siya).

Lainlaing sektor sa katilingban ang minghatag sa ilang kolektibong
baroganan. Wa magkulang ang lainlaing katilingban (mga grupo sa
pundok-etniko, Kamusliman, ug propesyonal nga hugpong) sa pagpadala sa
ilang
mga representante. Apil sa nanambong ang mga nanag-adbokar sa
pinulongan
(sama sa Solfed, Dila, ug kita sa publikasyong Bisaya isip tigpaniid),
sektor sa OFW, ug daghan pang uban.

Agig pagrepaso sa tanan (sanglit kadaghan na kini niya ikapasabot),
gipresentar ni Senador Nene Pimentel ang iyang sugyot pinaagi sa
*power
point presentation * sa nabantog nga Senate Resolution No. 10. Yano
lang ang
katuyoan sa Pederalisasyon: pagpalanay lamang sa gahom politikanhon ug
ekonomikanhon sa tibuok nasod. Sa sugyot niyang napulog usa (11) ka
sentro
sa kalamboan nga pagatawgog pederal nga estado, ang katawhan makabaton
og
haduol nga gahom sa kagamhanan. Ang Metro Manila himoon nang Federal
Administrative Region sama sa kahimtang sa Washington, D.C. sa
Amerika.

Kini sukwahi sa kasamtangang sistema nga ang Metro Manila lamang ang
matawag
nga labing gamhanan kay siya ra man ang sentro. Ang nahitabong
kauyamot sa
atong mga kahilitan, bisan pa sa ilang potensiyal sa kalamboan, dayag
na
lang nga nahikalimtan. Gihimong ehemplo ni Pimentel ang yanong
pangindahay
sa mga Ozamiznon nga ang ilang tugpahanan kainatan unta og 200 metros.
Ambot
nahubsan na lang tingalig laway ang taga didtong dapita kay ang damgo
nilang
dugang nga *runway* (pila ra god untay 200 metros), usa lang diay ka
dagaw
sa kaisipan.

Apan gitataw ni Pimentel nga ang pagbahin ngadto sa onse ka estado,
gihimo
niyang arbitraryo aron mismo ang katawhan maoy angay modesidir. Lakip
ang
mga utlanan sa matag estado, wala niya kini seradoa. Nagpasabot nga
mahimo
kining hisgotan sa laing mga konsultasyon. Sa laktod nga pagkasulti,
ideya
lamang ang iyang gihanyag ug mahimo pang ituno sa unsay gustong awit
sa
kadaghanan. Angay natong bantayan nga ang paglangkob ngadto sa usa ka
pederal nga estado sa lainlaing lalawigan mag-agad sab sa kultural,
historikal, ug politikal ug bisan gani pinulongan nga kapanagsamahan
sa
dapit.

Gisugyot usab ni Pimentel nga ang tulo ka sanga sa kagamhan
(Ehekutibo,
Lehislatura, ug Hudikatura) ikatag sa Luzon, Visayas, ug Mindanao.
Kini
pinasibo sa prinsipyo nga ang katawhan mobatyag lamang nga sila ubos
sa
pag-amuma sa maong kagamhanan, kon mismo ang maong kagamhanan anaa
lang sa
ilang nataran. Gani, aron kahatagan og luna ang kulturang Muslim,
gisugyot
niya nga ang mga kaso nga naglambigit sa Muslim batok Muslim husayon
usab sa
korteng Islamic apan ubos sa superbisyon sa Hataas nga Hukmanan.

Laing sugyot mao ang pagbaton og unom ka senador sa matag estado. Kini
lain
na usab nga lakang aron matuman ang mithi sa katawhan nga sila
marepresentahan sa politikal nga panaghisgot. Gani, gisugyot sab niya
nga
may representasyon usab sa Senado ang mga igsoon tang OFW. Sa ilang
natabang
pagpakagay sa panudlanan sa nasod pinaagi sa ilang *remittances*,
dayag na
lang angay silang hatagan og tingog.

Hinuon, dili bag-o kining pagbaton og daghang magbabalaod kay mao na
usab
kini ang giusar sa ubang kanasoran. Sa Pilipinas nga aduna nay 90
milyones
ka lungsoranon, ang 24 ka senador kulang kaayo.

Sa pagbahin usab sa panalapi, gipanghimug-atan ni Senador Pimentel ang
kamahinungdanon sa kalamboang rural, busa, angay lang moangkon og
pahat sa
buaya ang onse ka estadong pederal. Sa iyang *sharing scheme*, 80% ang
mahiadto sa mga estado ug 20% lamang ang alang sa kagamhanang sentral.
Nganong baynte na lang? Sanglit ang pagpalambo sa kabanikanhan dili na
man
mao ang nag-unang obligasyon sa kagamhanang sentral. Mao na man lay
mahibiling kaakohan sa nasodnong kagamhanan ang mga kabanang may labot
ang
interes sa nasod apil na niini ang gahin alang sa kapolisang pederal
ug sa
pangangkon sa kontrobersiyal nga mga teritoryo.

Ang atong nahisgotan mga tinagsip lamang sa kaayohan nga ikadulot
niining
sistemang pederal. Wala pa gani nato maapil og hisgot ang posibilidad
sa
kasulbaran unya sa kagubot sa Mindanao nga gibuhisan nag daghang
kinabuhi.
Matod sa usa ka Muslim nga mitambong sab sa pagdungog, ang tinuod nga
damgo
sa mga Muslim mao nga sila ilhon sa ilang pagka sila. Ang paggamit sa
kusog,
usa lamang ka artipisyal nga solusyon.

Kon ang pederalisasyon dili man ing pinal nga solusyon, labing menos,
kini
ang labing makataronganon nga solusyon kay gibase man sa rason ug
kait-on.
Daghang eskuylahan sa ideya ang mingtumaw nga dili kini ang sulbad.
Tinuod
nga dili kini ang sulbad. Ang sistema dili mao ang molihok kondili
kita lang
gihapong katawhan isip mahinungdanong materyales ug, sa samang
higayon,
lumilihok sa pagpanday sa barko nga gitawag tag Pilipinas. Apan maayo
na
lang nga pinaagi sa pederalismo, mamugna nato ang palibot nga
makaaghat sa
paborableng panglihok paingon sa kaayohan sa tanan sinandig sa
moralidad sa
hustiya ug kaangayan.

Ang martsa sa pederal nga Pilipinas usa ka nauwahing lakang. Unta
kaniadto
pa ni aron nag-ani na ta karon sa resulta. Wa tay labot sa pamolitika
sa
atong nasodnong mga lider. Ingon sa di na ko kapaabot nga moliwas pa
ang
2010. Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga
naghunahuna
nga lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy
mopatay
sa atong ugma. —

*Subhead*:

Kon nahadlok ta nga sakyan ning maong sugyot sa pipila nga naghunahuna
nga
lugwayan ang ilang termino, nan, ang kahadlok ra sab nato maoy mopatay
sa
atong ugma.

*Captions*:

Sen. Pimentel

Si Dr. Jose "Pepe" Abueva, kanhi presidente sa UP ug *chairman* sa
Constitutional Commission, mipaambit sa iyang kabana atol sa maong
*Senate
hearing*.

Si Atty. Manuel Lino G. Faelnar, * co-founder* sa DILA, misugyot sa
pag-amendar sa *language policy* nga nakaingon sa inanayng
pagpangamatay sa
gagmayng lengguwahe sa nasod.

*Power point presentation* ni Sen. Pimentel sa kinaunahang *Senate
hearing*sa Reso. 10.

Si Prof. Fred S. Cabuang (kinadaplinan sa tuo), mipahayag usab sa
iyang mga
sugyot sa kausaban. Tupad niya sila si Atty. Carlos Serapio ug Atty.
Manny
Faelnar.

Dr. Jose Eduardo Dacudao, presidente sa SOLFED, mipalanog sa iyang
*concern*sa gagmayng pinulongan ug katawhan sa kabanikanhan.

Si Bay Hector Gikahinabi Sa Bisaya Magasin

Kini ang hulad nga wala
pa moagi sa kamot sa editor
nga migula sa Bisaya Magasin
Panid 14-17, Isip 22, Tuig 79
14 Enero 2008

Kulukabildo Kang Padre Hector Suano
nila ni Omar Khalid ug Edgar Godin

Usa sa labing malamposong grupo sa mga Bisdak sa kawanangan sa
talipuktan (internet) diin hugot nga nagadbokar sa kaamgohang Bisaya
mao
ang grupo nga nagtawag sa ilang kaugalingon og Lunsayng Binisaya. Luyo
niining tanan, usa ka batan-ong pari ang nagtukod ning maong grupo sa
tuig 2002. Sa kasamtangan, mikabat nag napulog lima ka libo kapin ka
mensahe ang naposte sa message board sa grupo nga gitambayayongan sa
dul-an sa unom ka gatos ka sakop. Ang magasing Bisaya nahatagan og
panahon nga mahinabi si Fr. Hector Suano. Ang mosunod mao ang
transkripto sa pakighinabi:

1. Sa ordinaryong mga adlaw, unsay kasarangang lingaw sa usa ka
Hector Suano?

Kung hunas manginhas, kung taob mamasol. Morag maingon niini
paghulagway ang akong kasagarang lingaw sa ordinaryong adlaw. Dugay ko
nang nabiyaan ang baybay nga akong gidak-an apan daw nadala pa nako
ang
mga kinaiyang naumol adtong dapita. Ang kalainan lang kay ang akong
gipanginhas ug gipamasol karon mao ang mga kasayoran sa akong
kalibotan.
Usahay dunay kuha, usahay pod wala. Gamayng bahin sa akong adlaw ang
paghatod sa kasayoran nga akong napanid-an ngadto sa uban. Makalingaw
kaayo ni nga buhat.

2. Dili ordinaryo ang imong kainit nga gipakita sa pagpalanog sa
tingog ug garbong Bisaya, ug usa na niini ang katukoran sa Lunsayng
Bisaya. Unsay nakadangilag nimo niining maong tahas?

Ang akong kakabos sa pagtagad ug pagbalaan sa akong pagkabisaya maoy
nagtukmod kanako sa pag-adbokar alang sa Bisaya. Sa daghang mga tuig
nga
akong gigugol sa pagtuon ug pagpaniid, dunay tulo ka lugdang nga
pagtulon-an nga akong nakat-unan kabahin sa paglambo sa usa ka
kaliwatan. Una, ang paglambo sa usa ka kaliwat nanukad gayod diha sa
pag-ila, pagtuon, ug pagtahod sa kaugalingon niyang luna. Ikaduha, sa
paglambo niini nga kaliwat, mahimong mobunga kini og malungtarong
kalig-on sa pagsalig sa mga mithing naumol sa kaugalingong kaliwat.
Ikatulo, sa tukmang panahon, kini nga bunga tugkan unyag mga liso nga
ikapanghatag sa laing kaliwat nga buot makaangkon og binhi sa atong
mga
mithi nga ila unyang pagaalimahan sa ilang kaugalingon aron sa
paghamtong niini ilang sarang kakutloan og mga pagtulon-an alang sa
kabulahanan sa ilang kinabuhi.

3. Unsa man gyoy liso sa ideya nga mituybo sa imong hunahuna
nganong
misangko man sa katukoran sa usa ka grupo sa mga Bisaya sa internet
taliwa sa kamatuoran nga duna na usay establisadong elektronikong mga
grupo ug nga malisod na uyamot ang pagkabig sa ubang mga nagpakabana
pagsalmot sa imong giugba?

Kamingaw sa Bisayang kagikan mao ang lisong hinungdan nganong natukod
ko
ang Lunsayng Bisaya. Wala ko tagda kung magmalampuson ba kini o dili.
Sa dalan sa kinabuhi nga akong gisubay, duna nay nag-una. Sila ug ang
mithi nilang dala maoy giisip nakong mga giya, wala nako tagda kung
langyaw ba kini o lumad. Apan ang pait nga kamatuoran mao nga sa
pagpunay kog sunod kanila, gibati man hinuon nako nga nagkalayo naman
hinuon ko sa akong dulngan. Gibati kog kaguol. Apan sa wala nako
damha,
ang akong pagkabisaya ang naglingkawas kanako sa maong pagkasalaag.
Wala
madugay, mibati kog kamingaw sa akong gigikanan nga mao ang kalibutan
sa
Bisaya. Maong gitukod ko ang Lunsayng Bisaya pamasin nga sa akong
paghinubay sa nangagi, makakaplag akog uban pang mga sama nakong
Bisaya,
daghan na unya ming magsusi sa among kasugiran, sa ingon mapatin-aw
ang
dalang pagalaktan padulong sa kaugmaon, butang nga makahupay sa kaguol
ug makawagtang sa kahadlok nga mahisalaag na usab.

4. Anaa maghunan ang matawag natog higante sa lainlaing sektor nga
nag-adbokar sa kulturang Bisaya sa LB— mga magbabalak, kritiko,
pilosopo, eskolar, teyologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo
ug uban pa. Wala ka bay tinguha nga palapdon kini ingon nga umbrella
organization sa tanang grupong Bisaya?

Wala ko mahibalo nga ania diay dinhi sa Lunsayng Bisaya maghunan ang
mga
matawag natog mga higante sa lainlaing kapunongan (magbabalak,
kritiko,
pilosopo, eskolar, teologo, mga diyarista, musikero, ordinaryong tawo
ug
uban pa) nga nag-adbokar sa kulturang Bisaya. Ang ako lang nahibaw-an
mao nga aniay mga kauban nga sa matag karon ug unya nagpasupot sa
ilang
mga tampo nga akong makita sa dungawanan niining akong dagitabyan.
Kung
tinuod nga ang Lunsayng Bisaya nahimong ampay nga hunanan sa atong mga
kauban, nan, moabot gyud tingali ang panahon nga ang Lunsayng Bisaya
dili na lang hunanan ug nga mahimo usab kining pangitlogan. Kung
mahitabo nga ikalipay sa tanang kauban ug grupong Bisaya nga ang
Lunsayng Bisaya mahimong ilang umbrella organization, bukas kita
niini.
Hulaton lang tingali nato ang tukmang higayon kanus-a kini mahitabo,
kung mahitabo man ugaling. Nag-agad nalang kini sa kagustohan sa matag
usang kauban.

5. Sanglit ang LB usa man ka elektronikong grupo ug masabtan
nga
dali ra kaayo ang pag-apil niini apan sa tuyo nga igo lamang sa
pagpanglawgaw. Giunsa nimo pagkontrolar ang mga siaw nga sama sa
nahisgotan?

Dunay duha ka matang sa galawgaw. Ang nag-unang galawgaw mao ang mga
dili Bisaya nga nagpasupot og langyaw nga mga tampo. Isip tigpasayon,
dihadiha dayon nakong papason ang ilang tampo. Ingon man, tangtangon
ko
ang ilang katungod sa pagsalmot ug did-an na sila sa pagsulod balik sa
atong balayan. Ikaduhang galawgaw mao ang mga Bisaya nga nagpasupot
og
tampo ginamit ang langyawng pinulongan. Niining bahina, ako lang
papason
ang ilang tampo, apan magpabilin silang kauban sa panaw. Gipuslan ko
lang ang mga himan nga gihatag kanako sa Yahoogroups aron mapasayon
ang
atong pagbinayloay.

6. Ang balayang Lunsayng Bisaya nahimong hilisgotan sa hapit tanang
punsiyon sa mga Bisaya. Unsay ikasulti nimo bahin niini?

Nakurat ko dayog kahimuot ining bahina kay wala gyud koy kasayoran nga
diay nahimo nang hilisgotan sa hapit tanang punsiyon sa mga Bisaya ang
Lunsayng Bisaya. Ang akong masulti bahin niini mao ang usa ka kaluhang
panghinaut; nga unta sa usa ka bahin duna silay makuhang katagbawan ug
pagtulon-an sa ilang paghulohisgot bahin sa Lunsayng Bisaya, ug sa
laing bahin ila untang ikatampo ang ilang napanid-an ug nakutlo sa
atong
balayan. Kung kining ilang hisgot-hisgot maghaling sa ilang pagbati sa
paghimog mga lakang aron molagsik, molambo, ug mosanay ang mga maayong
mithi sa Bisaya, nan, labing maayo.

7. Maingon nato nga ang Lunsayng Bisaya maoy labing malamposon nga
elektronikong grupo sa mga Bisaya sa pagkakaron. Unsay sekreto niini,
kon di lang nimo igsapayan?

Ang sekreto sa pagkamalampuson sa Lunsayng Bisaya gagikan sa mga
kaubang
kanunayng nagatampo. Gawas niini, nagagikan pod tingali diha sa iyang
dayag nga katuyoan nga mao ang bukas nga pagbayloay sa hunahunag
pagbati
ginamit ang Binisaya. Wala kitay tinago nga katuyoan. Dayag ang atong
katuyoan nga mayagyag nato ang atong gipangbati ug gihunahuna ginamit
ang atong kaugalingong pinulongan. Makahisgot bisag unsa basta
magbinisaya lang. Pinikito apan lu-ag.

8. Kon susihon ang mga naposte sa LB, makita sa iyang arkiba nga
kanunay kining nagsagop sa liberal ug bisan gani radikal nga
panghunahuna. Ngano man?

Nag-agad lang tingali sa gibarogan sa nagtan-aw kung ang gisagop nga
panghunahuna konserbatibo, liberal, o radikal ba. Kung nakita nga
liberal o radikal ang gisagop nga panghunahuna sa Lunsayng Bisaya
sumala
sa kasamtangang malukpanong tamdanan, nagpasabot ba kaha kini nga
nagkaguot na ang kasamtangang luna sa pagpanghunahuna maong nangita na
ang mga kauban sa Lunsayng Bisaya sa kalu-ag sa liberal o kahimulag sa
radikal? O basin nagpasabot lang kini nga dili lang gayud magpagalong
ang Lunsayng Bisaya sa kasamtangang tamdanan (nga sagad iya sa
langyaw)
diha sa iyang paghinubay sa lumad niyang kagikan ug pagpanday sa tam-
is
niyang kaugmaon?

9. Talagsa ra ta makabati og pari nga nagpaluyo sab og kalihokang
kulturanhon nga sama sa imong gihimo. Mas gipalabi nila ang pag-alagad
sa butang nga ginombrar alang nila ug gamay lang ang ilang kalihokang
kultural. Nganong nalahi ka sa uban?

Hugot ang akong pagtuo sa Magbubuhat nga nagpakabuhat. Sa pagpakatawo
sa
Dios diha kang Kristo, nahimong balaanon ang kabuhatan. Kabahin
niining
kabuhatan mao ang tawo ug ang iyang budaya, mao nga balaanon ang akong
pagtagad sa tawo ingon man ang iyang kultura. Kung unsa ka balaanon
ang
ubang kaliwat lakip ang ilang budaya, mao usab ka balaanon ang
Bisayang
kaliwat ug ang Bisayang budaya. Ingon ra ini kayano ang akong
pagpaluyo
sa kulturanhong kalihokan. Apan dili tanang sayon sabton, sayon nga
lihokon. Kung kini puy-an, daghang kalisdanan ang agi-an. Niining
bahina, dili tingali ko lahi sa uban.

10. Wala ba makasabal sa imong pag-alagad sa Simbahan kining
pagpanginlabot nimo sa adbokasya sa Bisayang kultura?

Ang akong pagpangalagad nagsumikad sa pag-ila sa kaugalingon kinsa ako
atubangan sa Dios ug sa iyang Simbahan. Kung gipakabalaan sa Dios ang
akong katigulangan diha sa iyang pagmugna kanila, iya usab akong
gipakabalaan sa mao rang hinungdan. Kung ang Simbahang Bisaya naglihok
ug nabuhi sa pagpunayg pasalamat sa Dios sa iyang pagmugna sa Bisayang
kaliwat, sukwahi ba niini ang akong paggamit sa akong gininhawa,
tingog,
ug dila aron sa lumadnong paagi makapasalamat ako sa iyang pagmugna
kanako? Sa akong paniid, wala makasabal, gani nakapatulin sa akong
pagpangalagad sa Dios ug sa iyang Simbahan ang akong pagpanginlabot sa
adbokasya sa Bisayang kultura.

11. Ang LB nagpasiugda og tigi, di ba? Magpadayon pa kaha kini
hangtod sa sunod tuig? Gawas sa tigi, unsa pay mga laraw sa LB?

Napasiugda ang tigi sa tuig 2008 tungod kay ang gipasupot nga sugyot
sa
usa gisagop man sa ubang kauban sa atong balayan. Kung magpabiling
ingon
niini kamainiton ang mga kauban, gawas nga magmakanunayon, mahimong
magkadaghan pa gayod ang tigi sa sunod nga mga katuigan. Kung adunay
ubang laraw gawas sa tigi nga sagupon usab sa mga kauban, nan dakog
purohan nga mahimo kini, ilabi na kung ang maong laraw makaya ra sa
mga
kauban.

12. Inigpanglabay sa katuigan, maisip ang Lunsayng Bisaya nga
labing
dako nimong kontribusyon sa pagpalambo sa kultural nga aspeto sa mga
Bisaya ginamit ang teknolohiya sa internet. Unsay imong ikasulti
niini?

Ikalipay gyud nako kung isipon nga ang Lunsayng Bisaya dakog natampo
sa
pagpalambo sa kultural nga bahin sa mga Bisaya ginamit ang teknolohiya
sa internet. Igo na man gani nakong gikalipay nga nakatubag ako sa
hagit sa kahigayonan nga gihatag sa akong panahon sa ingon niini nga
paagi.

Hinaut nga sa matag motumaw nga kahigayonan, adunay Bisaya nga
makamaong
mogamit niini aron mapalambo ang kulturang Bisaya.

13. Daghan ang ideya nga mitumaw kalabot niining pagka masamahon
kun
estandardisayon sa pagtitik sa Binisayang pinulongan. Sa imong tan-aw,
gikinahanglan ba kaayo kini?

Sa pagpaniid, duna gyuy dili maalinggatan. Sa maalinggatan, duna gyuy
dili manganlan. Sa manganlan, duna gyuy dili masabtan. Sa masabtan,
duna
gyuy dili matino. Sa matino, duna gyuy dili malitok. Sa malitok, duna
gyuy dili matitik. Sa matitik, duna gyuy dili mapanid-an.

Ang pagtitik dili masaligang himan sa pagpatin-aw sa kamatuoran apan
wala kini magpasabot nga wala kini kinahanglana. Ang pagtitik
gisugdan
sa atong mga katigulangan tungod kay nakita nila ang kagamitan ug
kamahinungdanon niini. Ang gitamdan nga naandang pagtitik gikauyonan
sa
manunulat sa unsa man nga pundok, dapit, ug panahon. Kini nagpunting
nga
mahimong daghang estandardisasyon ang ginasubay sa manunulat kaniadto
ug
sa karon.

Kung unsay gikauyonang tamdan sa pagtitik sa atong katigulangan, ato
kining tahoron sama sa atong pagtahod sa ilang kasugiran. Sa
pinulongan,
ang pagtahod sa litok (ug pagtitik niini) sa usa ka dapit pagtahod
usab
sa lumbay sa ilang mga katigulangan. Makatabang sa magbabasa, kung
ibutyag sa editor sa mubo nga pagsaysay ang estandardisasyon nga
gitamdan sa unsa man nga sinulat. Tahas sa editor ang pagsinati sa mga
estandardisasyon nga gigamit sa mga manunulat sa nanglabay ug
kasamtangang panahon, ilabi na ang pagpiho sa puno-an ug sanga sa
pagtitik sa panulat sa pagdis-og sa katuigan . Kung pagahiusahon ba
ang
nagkalainlaing estandardisasyon sa pagtitik sa usa lamang ka tamdanan,
pagbuot na kana sa mga manunulat sa kasamtangang panahon, lamang nga
timan-an nila nga ang abakada nga titik kulang kaayo sa pagsalamin sa
binisayang mga litok, ug nga tahuron ug panalipdan nila ang kadaiyahan
sa pagngalan. Kung dili makaguba ang estandardisasyon sa kadaiyahan sa
pagngalan ug paglitok, nan mahimong ipatuman kay makatabang kini.

14. Ari kita sa laing init nga isyu. Unsay imong baroganan niining
polisiya sa nasod bahin sa mga pinulongan? May kahayag ba sa unahan
ang
Binisaya kon ato kining tan-awon sa kasamtangang kahimtang?

Unsa may tumong sa kasamtangang nasodnong polisiya sa pinulongan,
kulturanhon ba o politikanhon? Kung kulturanhon, tungod sa
pagkamadaiyahon sa pinulongan sa kapupud-an, hayan nga bukas kini sa
pagpalambo sa pagkamadagayaon sa nagkalainlaing dila. Dili lang ang
Binisaya kundi lakip na usab ang ubang pinulongan ang makatagamtam og
makanunayong kahayag sa unahan. Apan kung politikanhon lamang ang
tumong, nan, mahimong makapuo kini sa kadaiyahan sa pinulongan sa
atong
kapupud-an tungod sa kasamtangang pagtuong politikanhon nga ang
panaghiusa makab-ot lamang pinaagi sa panagsama. Ang kasamtangang
polisiya sa nasod bahin sa pinulongan usa ka politikanhong lakang nga
nagduso sa pagtuo nga, kay usa lang ang atong nasod nga gitawag og
Filipinas angay nga usa lang ang atong pinulongan nga ang tawag
Filipino. Usa kini ka bakak kay sa pagkatinuod, daghan ang kaliwat sa
atong nasod mao nga daghan usab kitag pinulongan. Gawas nga kini
bakak,
lingla usab kini. Kay ang Filipino nga pinulongan nagpihig lamang sa
usa ka kaliwat, kaliwat nga Tagalog. Nagpihig kini sa Tagalog kay ang
batadila ug bokabularyo sa kasamtangang Filipino nakagamot man sa
Tinagalog, bulakbulak lamang mga pulong nga gikan sa ubang pinulongan.

Ang kasamtangang pagtuo ug tumong sungag sa nasayran sa mga
sayantipiko
sa pinulongan nga nagkanayon, lupig ang tawong usa ray pinulongan sa
kalantip ug kamapahiuyonon sa pangutok ug kinaiya sa tawong daghag
pinulongan. Kung walay kausaban sa kasamtangang pagtuo ug tumong hayan
nga di lang mangahanaw ang daghang pinulongan sa atong nasod sa
paglabay
sa mga katuigan, labaw pa usab unya kitang lupig sa pangutok ug
kinaiya
sa ubang kaliwat tungod kay sila di lang haniti sa ilang kaugalingong
pinulongan kundi daghan usab silang nakat-unang pinulongan.

Dugang pa nga wala tingali kaayo mahatagig pagtagad sa kasamtangang
polisiya mao nga, ang pinulongan dili lamang himan sa paghatod sa
kasayoran ngadto sa uban, kini himan usab sa pagdangga o pagngalan sa
nahatod nga kasayoran nga nasinati sa kaugalingong luna.
Mahinungdanon
kaayo ang makanunayong paglambo sa atong mga lumad nga pinulongan
tungod
kay sa pag gamit niini, una, nanganlan nato ang mga butang sa atong
kalibutan ginamit ang mga tingog nga duol sa atong dughan nga laming
paminawon. Ikaduha, gipang nganlan nato kining mga butanga subay sa
tinamod nga lumad nga paagi sa pagkahibalo ug mga kaalam sa atong mga
katigulangan kansang mga kinabuhi dul-it ug sinambogan kaayo sa
tropikanhon ug kapupud-anon luna. Kini nga mga ngalan sa mga butang
naglakip sa nagpaluyong panabot ug kaalam bahin niining mga butanga.
Mga
bulawanong tampo sa kalibutanong pagbinayloay sa kasayoran ug kaalam,
ilabi na alang niadtong mga kaliwat nga nanimuyo sa laing aping sa
kalibutan nga diin gihikawan sa tropikanhon ug kapupud-anong luna.

Kini nga pamaagi sa pagngalan, una, nag padayag sa pagpangga sa
kaugalingong kaliwat ug pagtahod sa pinasahing kaumolan sa
kaugalingong
luna, ikaduha, nag aghat kini sa pagtahod sa kadaiyahan sa kasinatian
sa
mga nagkalainlaing kaliwat nga nanimuyo sa nagkalainlaing dapit sa
kalibutan, ikatulo, nag patin-aw usab kini sa tawhanong kahimtang sa
tanang kaliwat sa kalibutan nga tungod sa kadagaya sa kasayorang gikan
sa atong nagkadaiyang kasinatian sulod sa nagkalainlaing dapit ug luna
sa kalibutan angay gayud diay kitang mag binayloay ug mag inambitay.
Mao
nga mahinungdanon kaayo nga sa usa ka bahin lambo ang pagkat-on sa
kaugalingong pinulongan, ug sa laing bahin lambo usab ang pagkat-on sa
pinulongan sa uban. Sa ingon, angay nga hanas kita sa Binisaya ug
makahibalo usab kita sa Tinagalog, sa Inenglis, ug sa uban pang mga
pinulongan.

Ang nakanindot sa polisiya kay samtang sayon kini himoon dali ra usab
kining usbon. Kung moabot na ang panahon nga sagopon sa atong
pangagamhanan ang kasayorang gikan sa mga sayantipiko sa pinulongan ug
sagupon usab niini ang tinuorayng kailhanang pagkamadaiyahon sa
kultura
ug pinulongan sa atong nasod, nan, nunot pod niyang usbon ang polisiya
sa pinulongan.

Mga pangutana. Ang polisiya gihimo ba nunot sa kabubot-on sa tanan?
Angay kaha nga ipangutana ug tahoron ang mga tubag sa mga katawhan nga
nagkalainlaig pinulongan kung buot ba nilang tun-an ug gamiton ang
ilang
pinulongan sa pagtuon? Sakwaton ba nila ang mga tulubagon nga takod ug
takdo niini nga kagustohan? Makadawat ba sila sa unsa pay ubang mga
sangpotanan dala niini? Makatabang ba kaha kini sa pag-uswag sa tibuok
kapupud-an?

15. Ang kasaysayan sa mga Bisaya gisulat sa pananawng Uropanhon.
Alang nimo, sa unsang punto unta pagasulaton ang kasaysayan? Ngano
man?

Kasugiran sa katawhan ang kasaysayan. Usab, nanukad sa nagkalainlaing
bantang ang pagsaysay sa kasaysayan. May masulti o masulat man ang
uban
o wala bahin sa atong kaliwat dili angay igsapayan, atong katungod ug
walay makapugong kung isaysay nato ang atong kasugiran gikan sa
pinakakaraang panghitabo nga maabot sa atong panumdum ug panukiduki
hangtod karon. Isugid kini sa paagi nga kakuhaag pagtulon-an, daling
madumduman, ikahimuot, ug ipakabililhon sa atong kaliwat. Dili mahulma
ang tibuok kung wala o kulang ang mga bahin, busa magsugod pagsulat sa
kasugiran sa mga pulo nga gipuy-an, ug pagkahuman, itakdo kini sa
kasaysayan sa ubang kapuloan. Dili masubay ang nangagi kung dili
mag-agi sa kasamtangan, mao nga magsugod sa pagpanukiduki gikan sa
karon
ngadto sa kagahapon. Niini nga paagi, mahatagan og angayng pagtagad
ang
tanang panghitabo sa tanang Bisaya diin man sila nanimuyo sa sulod ug
gawas man sa atong kapupud-an.

16. Ang UNESCO usa sa kalibotanong organisasyon kansang mithi
nagduso
usab sa multilengguwalismo. Uyon ka ba niini?

Uyon ko sa duso sa UNESCO kabahin sa multilengguwalismo. Ang UN
naglaban
sa kamadaiyahon sa kailhanan sa tibuok katawhan. Gani gitan-aw man sa
UN
ang kamahinungdanon sa kailhanan isip tawhanong katungod ug batakang
kagawasnon. Mismo diha sa preambolo sa konstitusyon sa UNESCO napatik
nga ang kamadaiyahon sa kultura sa katawhan tipik ug kabahin sa
dignidad
sa tawo maong angay gayod nga ipalambo ug panalipdan. Ang mga
probisyon
nga napanday ubos sa UNESCO labaw nga nagpadayag niining pagpalambo ug
pagpanalipod, pipila niini ang Florence Agreement sa 1950 ug iyang
Nairobi Protocol sa 1976, ang Universal Copyright Convention sa 1952,
ang Declaration of the Principles of International Cultural
Cooperation
sa 1966, ang Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the
Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property
sa
1970, ang Convention for the Protection of the World Cultural and
Natural Heritage sa 1972, ang Declaration on Race and Racial Prejudice
sa 1978, ang Recommendation concerning the Status of the Artist sa
1980,
ug ang Recommendation on Safeguarding Traditional Culture and Folklore
of 1989.

Kabahin sa pinulongan, gawas nga gisagop sa UN ang paghubad sa iyang
mga
dokumento ngadto sa lainlaing pinulongan, giduso pa gayod sa UNESCO
ang
kaayohan sa pagtuon ug paggamit sa inahang dila sa tulunghaan inubanan
sa pagtuon usab sa ubang kalibutanong pinulongan niadtong gipagulang
dokumentong gitawag og "Education in a multilingual world" sa 2003.
Duyog niini ang ilang pagtakda sa tuig 2008 isip Internasyonal nga
Tuig
sa mga Pinulongan. Maanindot kining mga panghitaboa.

17. Nahingusog karon ang kampanya sa pederalismo. Unsay baroganan
nimo niini?

Kay dapig ang pederalismo sa kadaiyahan, nan dapig ako niini. Gawas sa
pagdapig, anaa pa ang hisgutanan kung unsay angay nga pamaagi nga sibo
sa diwa sa pederalismo aron kini makab-ot. Ang angay pa nga tukion
bahin
niini mao ang paagi sa pagpanday niini. Kung ang pagpanday sa
pederalismo wala magtahod sa kabubut-on sa mga tawo sa nagkalainlaing
kaliwat, nan dili ko uyon niini. Angay nga inig kahuman nag
pagpasabot
pag-ayo sa mga tawong hingtungdan, gahinan sila og igo nga panahon sa
pagpamalandong unsay mga haom ug angay nga sagupon, ipatuman, ug
iasdang. Human niini, tabangan sila sa mga anad na sa pagpasayon aron
dali nilang mabuhat ang paghiusa sa ilang naangayan ug pagpatik kini
sa
usa ka kasabutan nga isipong kalagdaan nga tamdon sa tanan. Duyog
niini,
tinguha-on nga walay dinagkong panghitabo sa nasod nga makapakgang sa
pag-umol ug paglunsad niini.

18. Matawag bag kaaway sa pagpalambo sa kulturang etniko ang
globalisasyon diin, segun sa mga supak niini, maoy hinay-hinay nga
mipatay sa gagmayng pundok-lingguwestiko?

Mahimong masulti sa linaktod nga paagi nga ang nag-unang ilhanan sa
kasamtangang globalisasyon mao ang kasayon ug kadali sa paghatod ug
pagkuha sa kasayoran. Tipik niini ang globalisasyon sa panginabuhi ug
sa
pangkultura, diin dunay dakong bintaha ang mga nasod nga dunay dagkong
gahum.

Apan kung walay tinguhang manakop ang labing kusgan ug dagkong mga
sakop
niining globalisasyon, nan, dili angay kahadlokan ang globalisasyon,
gani angay kining ikalipay kay sa ingon mamahimo mang tulay ang
globalisasyon sa mainit nga pagbinayloay. Ug kung mapamatud-an nga
duna
kini tinguha nga manakop, di ba diay nato gamiton ang atong pangisip
ug
tingog aron ibutyag ang atong mga napanid-an ug nakitang hiwi niini?

Sugdan na nato ang pagpalambo sa atong kulturang etniko, ug kung
ugaling
sa unahan mahimong babag ang globalisasyon niining pagpalambo, mangita
kitag paagi aron mahimong tulay kining maong babag.

19. Base sa imong pagpaniid, unsa kahay labing maayong porma sa
pangagamhanan diin mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko?

Sa akong pasiunang pagpaniid ang maayong porma sa pangagamhanan diin
mogawas nga patas ang tanang pundok-etniko mao ang nasudnong
pangagamhanang etno-pederal kansang nasudnong batakang balaod
nanalipod
sa teritoryo ug integridad ingon man nanghingusog alang sa kalahutayan
sa matag pundok-etniko sa atong kapupud-an. Pangagamhanang naghatag
og
gahum ug kagawasan sa pinakaubos nga politikanhong pundok sulod sa usa
ka etno-pederal nga lalawigan sa pagpilig malabanon ug hanas nilang
mga
pangulo nga molingkod sa nagkalainlaing ahensiya sa gobyerno kansang
estruktura, balaod, pangalagad, ug pamaagi nagsalamin sa mga mithing
gipakatam-is sa maong pundok etniko. Nasudnong pangagamhanan nga
adunay
usa lamang ka nasudnong kusog ug nga ang matag etno-pederal nga
lalawigan adunay kaugalingong kapulisan nga nagsunod sa nasudnon ug
lalawiganong balaod sa kahusay ug kalinaw.

20. Angay bang ipataas sa politikal nga lebel ang kawsa sa mga
Bisaya
ug ubang pundok-etniko?

Sa akong panimbangtimbang, kung aduna nay mamatikdang hiniusang pag-
ila,
pagtuon, ug pagtahod sa tagsa-tagsang luna, nan, mahimo ug angay gayud
nga ipataas sa politikanhong ang-ang ang kawsa sa mga Bisaya ingon man
ang kawsa sa ubang pundok etniko.

21. Kon dunay angay bag-ohon sa atong Batakang Balaod. Unsa man?
Ngano?

Ang akong tubag sa ikanapulog-siyam ka pangutana mao nay magpunting
unsang matang sa kabag-ohan ang gipangandoyng ipatuman. Kining
gidamgong
kabag-ohan sa batakang balaod labaw nga nagadapig, nagpanalipod,
nagpalambo, ug nagaasdang sa katunhayan sa matag pundok etniko sa
atong
kapupud-an.

22. Segun sa gipagawas nimong mga balak sa LB may kahagtik sab ang
linya sa imong pamalak. Nganong wa nimo seryosoha kining maong arte?

Ang akong pamalak wala pay kahigayonang molambo tungod kay walay sibo
ug
larino sa pamalak nga nagaagak niini. Kaayo ra untag duna koy
makaplagan
nga magtutudlo. Basin duna kay masugyot.

23. Unsay mensahe nimo sa katawhang Bisaya?

Ang kaanindot sa kinabuhi makita lamang diha sa panagtapok ug
panagsikit
sa nagkalainlaing matang ug bulok sa mga butang dinhi sa ibabaw sa
kalibutan. Sama sa usa ka dapit diin adunay daghang nagkadaiyang
bulak,
sama sa usa ka sook nga nagakapundok ang mga tawong managlahi'g dagway
ug batasan, sama sa usa ka kalibutan kansang mga lumulopyo adunay
daghang pagsabot sa usa ka butang ug daghang hubad sa usa ka
panghitabo.
Pastilan, kung usa da ang bulok sa mga kabulakan, ug managsama ang
dagway ug batasan sa mga tawo, ug walay managlalis kay uyon ang tanan
sa
unsay gisulti sa usa, pagkaway lami sa kinabuhi!

Busa, ato gyong buhi'on sa kanunay ang pagkalunsay sa Binisaya aron
ang
iya unyang pagkawalay sama makadugang sa pagpanindot dili lang sa
natad
sa nagkalainlaing pinulongan sa kalibutan apan usab sa natad sa
paghulmag mga panghunahuna ug mga panglantaw nga makatabang pagpalambo
sa tawhanong kasaysayan.

Ang Lunsayng Bisaya Napatik sa Bisaya Magasin

Bisaya Magasin
Panid 18-19, Isip 11, Tuig 79
29 Oktubre 2008

Ang Lunsayng Bisaya Ug Ang Kinaunhang Proyekto Niini
Ni Omar Khalid

Ang bag-ong panahon nag-itsa og bag-ong mga hagit. Ug kini
nagkinahanglan sab og bag-ong mga tubag. Tinuod dili kalikayan ang
dayaspora sa kaliwat nga Bisaya sa pagpangita og tingusbawan. Ang
tanan
naghiusa niining pagpangita sa paninapi. Apan ang tanan nagkahiusa
usab
sa dalan balik sa sabakan sa kaliwat. Kining tanan tinuod sab sa
Lunsayng Bisaya.

Ang Lunsayng Bisaya usa ka balayang grupo sa mga internet user
kansang mga sakop managtagbo-tagbo pagposte og mga tema kalabot sa
daghang mga butang may kalambigitan sa kailhanang Bisaya. Usa ka on-
line
forum para sa mga Bisdak.

Ang intelektuwal nga publikong diskurso nga nagpatong sa hataas
nga
order sa panabot mao ang ginadawat nga batakan sa pagposte ug dili
lang
kinanaas sa mabawng sapa. Ang mga natad nga sabog ginahisgotan mao ang
relihiyon, arte, pilosopiya, pinulongan, musika, pamintal, katitikan,
kultura, kasaysayan, ug uban pa. Pintok ang mga pamunto. Ug
kinahanglan
suportado sa hustong argument ug pamatuod. Kay kon dili, may usa nga
andam moikos sa iyang alkontra. Bisan makalilisang ang mga diskusyon
apan kay managsama mang nagsagop sa pamatasan sa pamaaging
parlamentaryo, mosangko ra gihapon sa parehas nga tumong. Magposte kag
sugilanon kun balak ug tabangan kinig kuniskunis sa mga sakop nga
kritiko. Ug kining tanan sa pinulongang Binisaya. Binisaya? Oo!

Marso 16, 2002 opisyal nga narehistro sa portal sa yahoo groups
ang
Lunsayng Bisaya. Apan ang message board nasubhan pagposte sa
kinaunhang
mensahe niana nang Marso 25, 2002 sa alas 5:23 sa hapon. Ug ang
misunod
usa na ka kasaysayan. Sa labing uwahing talaan, aduna nay 13,783 ka
mensahe nga naposte sa message board sa LB nga gikan sa sangasangang
message thread sa lainlaing tema. Hunahunaa lang kon unsa na kalapad
sa
database niining grupoha nga igo na kaayong himuong tinubdan alang
niadtong buot mosinati sa intelektuwal nga diskusyon sa grupo.

Sa labing uwahing talaan, ang Lunsayng Bisaya aduna nay sakop nga
543 ka internet user nga nagkatag sa lainlaing bahin sa kalibotan. Ug
makakugang ang kasayoran nga may mga sakop sab dinhing mga langyaw
(duna
ganiy Pranses nga eskolar ug usa ka Katsila.) Ang matag sakop adunay
kaugalingong kawsa nga gibarogan ug busa mapaabot ang lainlaing mga
baroganan sa nagkalainlaing hilisgotan.

Kining maong panaglahi sa panglantaw nagkahiusa dihang giitsa ko
kanila ang hagit. "Hangtod na ba lang kita sa pagpakita sa atong
pagka Bisaya? Di ba diay mahimong hubaron ta kini sa lihok?" pahunat
ko kanila. Ug mingsunod ang daghang sugyot hangtod naumol ang
pagpaluyo
sa usa ka tigi sa sinulatay. Gihapak ko ang gabel sa pagserado sa
tanan.
Ug dihadiha, gihan-ay ko ang mekaniks sa tigi ug gipadesisyonan sa
kasakopan. Gisipong ang dugang sugyot ug giunod sa gihimong sumbanan.

Halos nag-ilogay ang mga sakop sa pagtanyag sa ilang panabang.
Ang
mosunod mao ang mga magbubulig nga sakop:

Giyak-an ni Atty. Manuel Lino Faelnar ang paghatag og P3,000.00
isip
ganti sa makasakmit sa Unang Dapit. Si Bay Manny, gawas sa usa ka way
kaluyang sakop sa Lunsayng Bisaya, direktor sab sa LUDABI ug DILA
(Defenders of the Indigenous Languages of the Archipelago). Sa iyang
pagka lunod-patayng Bisayista, daghan na siyag katigomang
akademikanhon
nga natambongan pinaagi sa pagpresentar og mga papel kalabot sa
pinulongan ug sa pagpanalipod niini.

Ang salaping P2,000.00 nga iganti sa makailok sa Ikaduhang Dapit
gisabak usab ni Bay Pete Dulanas. Sa wa pa molangyaw sa Amerika, si
Bay
Pete konektado sa sektor sa pamangko. Gani, tungod sa iyang pagmahal
sa
kulturang Bisdak, may higayon nga mikalit siyag butho sa Cebu aron
pagtambong sa basabalak sa Kahayag Café uban sa mga sakop sa
Bathalad-Cebu. Si Bay Pete ang di matarog kong katubay sa Lunsayng
Bisaya kon ang arte ug teolohiya an gang hisgotan. Managlahi man tuod
ang among baroganan apan pagparayeg ko kaniya, wa na gyud siya
molantugi
pa. Niya pa: "Aw, o, sige, Bay. Akoy hatag ana."

Ang salaping P1,000.00 nga gitagana alang sa palarang makadughit
sa
Ikatulong Ganti gihatag usab sa maayong kabubot-on ni Bay Hector
Suano.
Gani, siya man usab ang mipaluyo sa tulo ka tropeyong ipahalipay sa
mga
mananaog.

Sa pagkatinuod, kon wala si Bay Hector, dili maugmad ang Lunsayng
Bisaya isip usa ka malamposong grupo sa internet nga gisakpan sa mga
nagmahal sa kulturang Bisaya. Siya ang nangahas pagrehistro niini sa
yahoo groups. Ang iyang pag-alagad sa Simbahan isip paring sakop sa
Missionary Society of St. Columban wala mahimong babag sa iyang
buluhaton isip moderator sa Lunsayng Bisaya.

Ang mga mananaog niining maong tigi hatagan usab og subsidiya sa
ilang pamasahe aron makatambong sila sa pagahimoong seremonya sa
pagtunol sa ganti (nga ianunsyo lang unya kon asa ug kanus-a). Matag
usa
sa tulo ka mananaog makadawat og pamasahe nga P500.00. Kining tanan
gitubag ni Engr. Jessie Baring. Si Bay Jess usa ka Sugboanong imbentor
ug sakop sa nagkalainlaing kapunongang sibiko. Dugay na siyang
lumalaban
sa kulturang Bisdak ug sa bisan diing katigoman nga siya ang tahasang
manimon, hugot gayod niyang gibarogan ang paggamit sa dila ni
Lapulapu.
Lumilihok usab siya sa LUDABI ug mag-apilan sa mga basabalak sa
Bathalad-Cebu, ug busa ang kasingkasing niya nagbaton usab sa mithing
maartehon.

Paningkamotan sa grupo nga ang tigi mahimong tinuig. Saad kana
nga
hugot nga gibarogan sa kasakopan. Ug uban sa pagsuporta sa mga
sakop-esponsor niini, gitinguha usab nga himoong makapatulo sa laway
ang
mga ganti sa umaabot.

Manghinaot ko nga salmotan kini sa mga magsusulat nga lumalaban
sa
kulturang Bisdak. Hibaw-i nga sa kasaysayan, ang kinaunhan maoy dugay
malimtan. Kon kinsa ang mga mananaog ning tigia, mahalista siya sa
kasaysayan sa Lunsayng Bisaya isip kinaunhang mananaog sa tigi.

Usa ka Nasod ang Katawhan

Ang usa ka katawhan nga dunay kaugalingon, kaugalingong pinulonga, kultura,kinaiya, matawag nga usa ka nasod. Ang Pilipinas usa Nasod sa nagkadaiyang mga nasod. Mao kini ang reyalidad sa Kapuloan nga gipuy-an og daghang mga tribo kun katawhan. Dinhi sa maong reyalidad tukoron ang gidamgo nga kahiusahan sa Pilipas. Ang reyalidad ana na, ang damgo gipangandoy pa. Unsaon man pagtuman sa damgo? Kon unsaon man, angay gyod nga itukod ang damgo diha sa reyalidad.